ALEVI AYAKLANMALARI
OSMANLILAR DONEMINDE ALEVI AYAKLANMASI
Çaldýran savasýndan sonra Osmanlýlar'ýn Alevilere bakýs
acýlarý degisti. 1.Selim'i izleyen Kanuni-II.Murat ve
III . Murat ile II.Selim donemlerinde de Aleviler surekli
baský ve kontrol altýnda tutuldular. Bu donemlerde
çýkarýlan fermanlar bunun açýk bir gostergesidir.
Yeniçeri ocagýnda alýnan canbaz-hokkabaz-cengi ve
çingeneler yuzunden bu ocak ta bozulmustu. Eskisi gibi
artýk basarý gosteremez olmustu. Ulkede haksýzlýklar,
vurgunlar biribirini kovalar olmustu. Sarayda baslayan
luks ve safahatlar yuzunden koylu ve genis halk kesimine
agýr vergiler getirilmisti.
Olusturulan (Has-Týmar-Zeamet) sisteminde beylere,
derebeylere, vali ve saray mensuplarýna peskes çekilen
genis ve verimli araziler, buyuk çiftlikler yeterince
çalýstýrýlamayýnca iltizam yoluyla baskalarýna devredilerek
rusvet ve irtikap yollarý açýldý. Sivasta kahramanlýk
gosterenlere ve ulke yararýna çalýsanlar, zeametlere ve
týmar olarak verilmesi gereken kuçuk araziler de verilmeyince
yer yer isyanlar çýkmýs, bu kuçuk isyanlar buyuk
ayaklanmalara yol açmýstý. Haksýzlýklarýn buyuk
çogunlugu Alevi kesimi uzerinde yapýldýgýndan genelikle
yapýlan baskaldýrýlar da Aleviler arasýnda olmustur.
Bunlarýn en etkilisini Celal adlý biri yaptýgýndan
suregelen tum baskaldýrýlara"Celali Isyanlarý" denilmistir.
Bu arada birkca buyuk Alevi ayaklanmasýnýn dýsýnda
Sunni ayaklanmalar da "Celali"niteligindedir.
Celali isyanlarýný bastýrmayla gorevlendirilen "Kuyucu
Murat pasa" 1607 li yýllarýn baslarýnda Orta ve Dogu
Anadolu'da oldurtugu 26 bin Aleviyi açtýrdýgý kuyulara
gomdurttugunde kendisine "Kuyucu Murat pasa"Denmistir.
Zaman zaman Anadolu içlerinde yapýlan baskaldýrýlara
parelel olarak payýtaht Istanbul'da da yeniçerilerin kazan
kaldýrtýklarý sýk sýk gorulur. Bu kazan olayý veya
kutsallýgý Yeniçerilerin kurulus donemlerinde Hacý Bektasi
ocagýnda kalmadýr.
1- SEYH BEDRETTIN AYAKLANMASI
Baskaldýrýlarýn ilki "Fetret devrinde", Yýldýrým Beyaz'ýn
Timur tarafýndan esir alýnýp olmesinden sonra Beyazýt'ýn
çocuklarý arasýndaki on yýllýk çekisme Musa Çelebi'nin
tarafýný tutan Seyh Bedrettin'in isyanýdýr.
Bedrettin'in Balkanlar'da, Trakya'da ve Ege'de buyuk taraftarlarý
vardý. Birinci ayaklanmadan sonra yakalanýnca Iznik'te
zoraki iskana tabi tutulur. Buradan kaçan Bedrettin
Kastamonu'ya Isfendiyar Bey'i yanýna, oradan da Kýrým'a,
daha sonra Romanya ve Bulgaristan bolgelerine gitti.
Silistre-Dobruca ve Deliorman bolgelerinde orgutlenmeye
giristi. Bu çalýsmalar içinde iken Mehmet Çelebi'nin
kapýcýbasý Elvan Aga'nýn komutasýnda gonderdigi Osmanlý
kuvvetleri Bedrettin'i Deliorman'da tutuklayarak serez'e
gonderdiler ve orada idam ettiler.
Bunun uzerine Seyh Bedrettin'in taraflarýndan:
a/Borkluce mustafa"Dede Sultan"adýyla Aydýn dolaylarýnda .
b/Torlak Kemal ise Manisa dolaylarýnda buyuk baskaldýrý yaptýlar.
Bu baskaldýrýda Çanakkale'den Mugla'ya kadar tum Ege halký
hareketin içinde kendini buldu. Baskaldýrýnýn bastýrýlmasý
sýrasýnda binlerce Alevi katledildi.
2-SAHKULU AYAKLANMASI
Osmanlý tarihçilerince (seytankulu) olarak adlandýrýlmýstýr.
Antalya'nýn Korkuteli ilçesinin "kýzýlkaya" koyunde Alevi
Turkmen olan Sahkulu, koyu bir Sah Ismail taraflýsý idi.
Trakya ve Balkanlarda genis bir orgutlenmeden sonra
etrafýnda topladýgý koyluleriyle ayaklandý. Bu ayaklanmada
yine tum Ege, Trakya ve iç batý Anadolu hareketin içinde
kendini buldu. Osmanlý ordusu birkaç kez yenildikten sonra
2.Temmuz.1511 de ayaklanma kanlý bir sekilde bastýrýldý.
Sahkulu'da olduruldu.
3-NUR ALI HALIFE AYAKLANMASI
1512 De Tokat-Amasya-Çorum ve Yozgat yorelerindeki
Alevilerle ayaklandý. Býyýklý Mehmet Pasa, ayaklanmayý
bastýrdý. Nur Ali olduruldu. Pek çok taraftarý katledilirken,
sag kalanlar da Iran'a sýgýndýlar. Hareketin sonunda Býyýklý
Mehmet Pasa, Nur Ali'nin kesik basý ile 600 Kýzýlbasýn kesilmis
burunlarýný padisah gondermistir.
4-BOZOKLU CELAL AYAKLANMASI
Tokat yoresinde 1517 yýlýnda basýna topladýgý 20 bin
Alevi Turkmenleriyle ayaklanýr. Rumeli Beylerbeyi Ferhat Pasa,
olayý bastýrmakla gorevlendirilir. Ayaklanma yerine gelen buyuk
askeri guç karsýsýnda panige kapýlan ayaklanmacýlar
Turhal-Zile-Artova ve Sivas uzerinden harekete Iran'a geçmeye
çalýsýrlarken Dulkadir Beyi, padisaha yaranmak için kuvvetleriyle
isyancýlarýn yollarýný keserek Erzincan yoresinde tumunu oldurtur.
5-SAH VELI AYAKLANMASI
Yozgat'ýn Bozok yoresinde yogun olan Alevilerden 4000 kisi
ile Erzincan'da yapýlan toplu kýyýma karsý yapýlan bir baskaldýrýdýr.
Ayaklanma 1519 yýlýnda yine kanlý bir sekilde bastýrýlýr.
6-SUKLUN KOCA-BABA ZUNNUN AYAKLANMASI
Ayný anda ikisi tarafýndan Tokat-Zile -Sivas-Amasya-Maras-
Adana-Içel Tarsus yorelerindeki Alevi Turkmen koylulerce
yapýlan genis çaplý bir ayaklanmadýr. Bir yýlý askýn bir
zamandan sonra ayaklanma zorla bastýrýlýr.(1525)
7-ATMACA AYAKLANMASI
1526 Yýlýnda Yozgat yoresinde Alevi Turkmen oymaklarca
bir Alevi Dedesine yapýlan hareketler ve sakalýnýn zorla
kestirilmesi uzerine ayaklanma baslatýlýr. Aylarca suren
ayaklanma sonunda bastýrýlýr. Sivas Beylerbeyi Huseyin
Pasa bu ayaklanmada pek çok askeri ile birlikte oldurulur.
8-ZUNNUNOGLU AYAKLANMASI
1527 de Bozok'ta daha once olan ve ozellikle "Baba Zunnun
-Suklun Koca ve Atmaca " ayaklanmalarýnda dokulen kanlarýn
intikamýný almak için tekrarlanan 6 bin kisilik bir ayaklanmadýr.
ayný sekilde karsýlýk olarak pekçok kisi oldurulur.
9-Veli Dede ve Seyfi Bey ayaklanmalarý da ayný nitelikle
yapýlan birer ayaklanmadýr.
10-KALENDER ÇELEBI AYAKLANMASI
Hacý Bektas-i Veli soyunda olan "Kalender Çelebi" hareketi,
o gune kadar yapýlan en buyuk bir ayaklanmadýr.
Bu ayaklanmada tum kýrsal kesim ve orta Anadolu bu
atesin içinde kendini bulur. 1526 yýlýnda Kirsehir-Ankara
yoresinde basladý ve giderek etrafa hýzla yayýldý. Ibrahim
pasa komutasýnda Osmanlý ordusu ve Karaman kuvvetleri,
yapýlan savaslarda Kýzýlbas kuvvetlerine karsý surekli yenildiler.
Osmanlý ordusunun tum agýrlýgý Kalender Çelebinin eline geçti.
Dulkadir boylarý, Kalender'in tarafýna geçtiler. Ayaklanma
iki yýla yakýn bir zamaný kapsadý. Bu uzun zaman içinde
istenilen sonuç varýlamayýnca Kalender Çelebi'nin etrafýndaki
kuvvetler kendiliginden dagýlýnca bu psikolojik olay karsýsýnda
kalanlar oldurulerek ayaklanma bastýrýldý.
11-SAH GELDI AYAKLANMASI
Antalya yoresinde 1580 lerde Alevi koyululerce yapýldý.
4 -5 bin kisi ile harekete geçen Sah Geldi, kýsa bir surede
maglubedildi ve ayaklanma az hasarla bastýrýldý.
12- PIR SULTAN ABDAL OLAYI
Ayaklanma hazýrlýgý içinde iken Pir Sultan yakalanarak
Sivas'ta Hýzýr Pasa tarafýnda astýrýlýr.
13-SAKARYA SEYHI AYAKLANMASI
Bektasi dergahýnda yetisen Sakarya Seyhinin 1638 yaptýgý
bir hareketir. Sakarya-Kocaeli-Mudurnu yorelerinde Alevi
Turkmen kokenli muridleri arasýnda 7-8 bin kisi ile yapýlan
bir harekettir. Yapýlan savasta binin ustunde asker oldurulur.
IV.Murat, bu yenilgiye kýzarak Seyhin muridi olan Çifterelli
Osman Aga'yi gorevlendirdi. Osman aga, bes bin Trakya kokenli
askerle bir gece baskýnýnda isyaný zorla bastýrdý. 40 Alevi koyu
yakýlarak yerle bir edildi Yakalanan Seyhin derisi yuzulerek,
kemikleri kýrýlarak olduruldu.
II.Murat doneminde kadar Alevi isyanlarýnýn yaný sýra pekçok
Sunni ayaklanmalarý oldu. Bunlarýn çogunlugu Fetret
devrinde yapýldý. Genelde Sunni ayakmalanmalarýna karsýn
20 nin ustunde ayrý ayrý zamanlarda olan olaylar oldu.
Iç isyanlar, Yeniçeri ayaklanmalarý ard arda oldugundan
II.Mahmut, "Nizam-ý Cedit" adýnda yeni bir ordu kurarak
1826 yýlýnda Yeniçeri ocagýný topa tutarak baslarýndaký
yeniçeri agalarýyla birlikte hepsini kýlýçtan geçirtir.
Yeniçeri katliamý ile birlikte Istanbul'un her kesimindeki
Alevi ocaklarý-Zaviyeleri ve dergahlarý kapatýlýr. Bu dergahlar
Anadolu'da da ayný isleme tabi tutulur. Dergahlardaki
Postnisinler oldurulur. Kýrsehir'deki Hacýbektas dergahýnýn
basýna naksibendi seyhi atanýr. Ayný sekilde Istanbul'daki
karacaahmet-Sahkulu-Gozcubaba ile Sehreminideki tum dergahlar
kapatýlýr. Buralardaki kitablar yakýlýr ve Alevilerle ilgili
belgeler yok edilir. Kimi dergahlarýn yanýna camiler
yaptýrýlarak buralardaki insanlar zorla Sunnilestirilirmeye
çalýstýrýlýr. Ama Alevi toplumu koklu inancýyla direnerek
ayakta kalmayý basarýr. Kentlerde olanlar kendilerini
gizleselerde kýrsal kesimlerde onlanlar içinde yuruturler.
Bu gizlilikler bu kez de"Mum Sondurme" suçlamalarý ile
toplum içinde çalkalanýr.
